Znaki tramwajowe są nieodłącznie związane z funkcjonowaniem ruchu
tramwajowego. Przez lata zestaw stosowanych znaków (tarcz) zmieniał się,
dostosowywany do aktualnej rzeczywistości i ogólnokrajowych przepisów.
Niestety, obecnie najstarsze dane dotyczące zestawień znaków tramwajowych,
jakie udało się odszukać, pochodzą z lat sześćdziesiątych XX wieku - wiele
pytań czeka więc jeszcze na wyjaśnienie...
Podstawowe wzory tarcz ustalone zostały w trakcie wieloletniej historii
przedsiębiorstwa tramwajowego. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych
XX wieku wprowadzono znaki ogólnopolskie. Jest to zamysł całkowicie chybiony -
każde przedsiębiorstwo w kraju wykorzystuje bowiem odrębny zestaw tarcz.
Tak więc część znaków ogólnopolskich nie jest w ogóle wykorzystywana, inne zaś
wciąż pozostają poza ministerialnym rozporządzeniem o znakach i sygnałach,
choć są wykorzystywane i potrzebne.
D-9, AT-1 - Sygnalizacja świetlna ślizgowa
Znak wskazuje początek kontaktu sygnalizacji ślizgowej.
Istnieje co najmniej od lat czterdziestych XX wieku.
Od 1984 roku znak ten oficjalnie posiada inne znaczenie - ostrzega o zbliżaniu
się do miejsca, w którym ruch kierowany jest za pomocą trójbarwnej
sygnalizacji świetlnej. W GOP pozostano jednak przy starym znaczeniu znaku,
związanym z funkcjonowaniem sygnalizacji ślizgowej.
Z biegiem lat zmienił się również wygląd znaku - obecnie tło jest białe:
Wówczas też prawdopodobnie stare oznaczenie (D-9) zmieniono na ogólnopolskie
(AT-1). Tak jak kiedyś, również dziś znak podwieszany jest na odciągach sieci
trakcyjnej.
Początkowo sygnalizacja przekaźnikowa oznaczana była tablicą "SP", której
dokładny wygląd nie jest obecnie znany. Znak podwieszany jest na odciągach
sieci trakcyjnej, często przy semaforze sygnalizacji.
AT-3 - Niebezpieczny zjazd
Znak ostrzega o znacznym spadku podłużnym toru tramwajowego o wartości
podanej na znaku. Istnieje co najmniej od lat osiemdziesiątych XX wieku,
kiedy to został wprowadzony rozporządzeniem ministerialnym do stosowania
w całym kraju.
Znak w GOPie niewykorzystywany.
AT-4 - Stromy podjazd
Znak ostrzega o znacznym wzniesieniu toru tramwajowego, o wartości podanej
na znaku. Istnieje co najmniej od lat osiemdziesiątych XX wieku.
Wprowadzony rozporządzeniem ministra, w GOPie niewykorzystywany.
ex AT-5 - Ograniczona skrajnia dla tramwajów
W ten sposób oznaczane są obiekty, które znajdują się zbyt blisko skrajni
tramwaju. Znak istnieje co najmniej od lat sześćdziesiątych XX wieku.
Początkowo znak nie miał własnego symbolu. Oznaczenie AT-5 wprowadzone
zostało ogólnopolskim rozporządzeniem. Wówczas też zmieniono barwy znaku:
Rozporządzeniem z 1999 roku znak został zlikwidowany, a co gorsza -
oznaczenie AT-5 przypisano innemu. Usunięcie znaku było
nieuzasadnione - brak skrajni oznaczany jest nadal w ten sam sposób. W Rudzie
Chebzie zaś do dziś pasy namalowane są w starych barwach.
AT-5 - Ruch kolizyjny
Tarcza ostrzega o zbliżaniu się do skrzyżowania z sygnalizacją świetlną, na
którym skręcający motorniczy, opuszczając skrzyżowanie, jest obowiązany
ustąpić pierwszeństwa pozostałym uczestnikom ruchu. Znak wprowadzono w 1999
roku rozporządzeniem ministerialnym.
Wprowadzenie tarczy było wysoce problematyczne - wykorzystano symbol,
a co gorsza i obraz innego znaku. Tarcza do dziś nie
jest wykorzystywana na terenie GOP.
D21, BT-1 - Ograniczenie szybkości
Tarcza oznacza początek ograniczenia prędkości. Znak istnieje co najmniej od
lat sześćdziesiątych.
Wówczas oznaczał on początek ograniczenia szybkości do 5 km/h. Jeżeli wartość
ograniczenia miała być inna, dołączano tarczę z wypisaną prędkością.
Obecnie stosowany jest wzór ustalony rozporządzeniem z 1984 roku:
Wówczas również zmieniono symbol tarczy na BT-1.
D22, BT-2 - Koniec ograniczenia szybkości
Tarcza oznacza koniec ograniczenia prędkości. Znak istnieje co najmniej od
lat sześćdziesiątych.
Ustalony wówczas wzór stosowany jest również obecnie, głównie w przypadkach
tymczasowego ograniczania prędkości. Od 1999 roku ten obraz znaku -
szczególnie w porze wieczornej i nocnej - przypomina inną tarczę, wprowadzoną rozporządzeniem ministra.
Co najmniej od lat osiemdziesiątych wprowadzono ogólnopolski znak odwołania
ograniczenia prędkości.
Wzór ten stosowany jest dopiero od kilku lat. Wcześniej znaki malowane były w
następujący sposób:
Obecnie znak można spotkać w GOP we wszystkich opisanych wersjach.
BT-3 - Blokada zwrotnicy
Znak umieszczany jest przy czujniku blokady zwrotnicy. Wjazd na zwrotnicę
jest zakazany, dopóki poprzedzający tramwaj nie minie czujnika. Obecny
wygląd został wprowadzony w latach osiemdziesiątych:
Prawdopodobnie znak ten był wykorzystywany jednak już wcześniej i miał
nieco odmienny wzór:
D2 - Stop
Tarcza nakazuje bezwględne zatrzymanie tramwaju w takim miejscu, w którym
możliwe jest upewnienie się o możliwości bezpiecznego przejazdu przez miejsce
niebezpieczne (przejazdy kolejowe, tunele na odcinkach jednotorowych itp.).
Tarcza istnieje co najmniej od lat sześćdziesiątych XX wieku.
Oznacza zakaz wjazdu kierującego tramwajem na zwrotnicę bez zatrzymania się
i upewnienia, że położenie iglic jest prawidłowe. Znak wprowadzony w 1993
roku ogólnopolskim rozporządzeniem.
Znak ten nigdy nie był wykorzystywany w GOP.
D-15 - Ukres
Znak umieszczany przy rozjeździe, wskazujący do którego miejsca można
ustawiać wagony, aby nie nastąpiło starcie w czasie mijania.
Na temat ukresów wspominały już pierwsze instrukcje dla tramwajów parowych. Nie
napotkano jednak jak dotąd śladów - istnienia tego znaku na starych fotografiach.
Nie udało się również ustalić wieku ukresów istniejących do dziś.
Obecnie można je spotkać w zasadzie jedynie w Zabrzu.
D-16 - Zakaz mijania
Znak umieszczany jest w miejscach o ograniczonej skrajni dwóch sąsiednich
torów, bądź w miejscach szczególnie niebezpiecznych. Nakazuje ustąpienie
pierwszeństwa tramwajowi z przeciwnego kierunku. Znak istnieje co najmniej
od lat sześćdziesiątych.
Obraz znaku w latach osiemdziesiątych został zmieniony:
Od drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych stosowany jest uproszczony wzór
pierwotny:
Obecnie spotkać można na sieci wszystkie trzy wzory znaków - najstarsze
wykonanie w okolicach Bytomia, "czerwone" w wyjątkowych przypadkach (np.
Sosnowiec Będzińska), najczęściej zaś - najmłodsze.
D-16a - Odwołanie zakazu mijania
Znak odwołuje zakaz mijania wprowadzony przez tarczę D-16.
Nie udało się ustalić, kiedy został wprowadzony. Wykorzystywany jest rzadko,
zazwyczaj w sytuacjach, w których długość odcinka, na którym obowiązuje zakaz
mijania, nie jest oczywista.
D-17 - Zakaz mijania z pierwszeństwem przejazdu
Znak umieszczany jest w miejscach o ograniczonej skrajni dwóch sąsiednich
torów, bądź w miejscach szczególnie niebezpiecznych. Daje pierwszeństwo
przejazdu w przypadku jednoczesnego dojazdu do początków odcinka. Znak
istnieje co najmniej od lat sześćdziesiątych.
D-17a - Odwołanie zakazu mijania
Znak odwołuje zakaz mijania wprowadzony przez tarczę D-17.
Nie udało się ustalić, kiedy został wprowadzony. Wykorzystywany jest rzadko,
zazwyczaj w sytuacjach, w których długość odcinka, na którym obowiązuje zakaz
mijania, nie jest oczywista.
D20 - Tarcza zatrzymania
Oznacza tymczasowe zamknięcie toru. Istnieje co najmniej od lat
sześćdziesiątych XX wieku.
Wówczas przepisy nakazywały uzupełnienie jej w porze nocnej latarką z
czerwonym światłem.
Tarcza stosowana do dziś, obecnie jest zawieszana na barierkach stawianych
podczas robót w poprzek toru.
Znak nakazuje ustąpienie pierwszeństwa wjazdu na odcinek jednotorowy -
w przypadku jednoczesnego obsłużenia sygnału zabrania powtórzenia próby
rezerwacji odcinka. Znak istnieje co najmniej od lat sześćdziesiątych.
Znak daje pierwszeństwo wjazdu na odcinek jednotorowy - w przypadku
jednoczesnego obsłużenia sygnału daje prawo do powtórzenia próby rezerwacji
odcinka. Znak istnieje co najmniej od lat sześćdziesiątych.
Tarcza nakazuje przejazd bez poboru mocy. Stosowana była już przed II wojną
światową.
Do lat siedemdziesiątych stosowany był szeroki, prostokątny wzór znaku.
Nie udało się ustalić, czy kierunek obrazu tarczy zmienił się w tych latach -
znak czerwono-biały uwieczniony został jednak na zdjęciach już z lat
dwudziestych, biało-czerwony - dopiero w latach sześćdziesiątych.
Później stosowano tarcze o standardowych, kwadratowych wymiarach:
Ogólnopolskie nazewnictwo (CT-1) i wzór znaku wprowadzono w latach osiemdziesiątych:
Wymiany znaków dokonano w GOP jednak dopiero w połowie lat
dziewięćdziesiątych. W 1999 r. tarcza CT-1 została usunięta z ogólnopolskiego
rozporządzenia, pomimo, że jest szeroko stosowana w całym kraju.
Obecnie spotkać można w GOP w zasadzie ostatni wzór znaku; w pojedyńczych
przypadkach pozostały jednak znaki z lat siedemdziesiątych (np. w Mysłowicach,
na trasie do Sosnowca). Tarcze zawieszane są na odciągach, w pobliżu
izolatorów sekcyjnych sieci trakcyjnej.
CT-2 - Granica zasilania
Tarcza nakazuje przejazd bez poboru mocy. Istnieje co najmniej od lat
osiemdziesiątych.
Znaki zawieszane są na odciągach, w pobliżu izolatorów sekcyjnych sieci
trakcyjnej, umieszczonych na granicy obszarów zasilania dwóch podstacji.
H, D-14, CT-3 - Jazda pod kontrolą hamulca
Tarcza umieszczana w niebezpiecznych miejscach i na spadkach - oznacza
miejsce, od którego tramwaj ma być prowadzony pod kontrolą hamulca z
prędkością do 15 km/h. Znak istnieje co najmniej od lat sześćdziesiątych
XX wieku.
Znane są dwa wykonania tarczy. Nie wiadomo, które z nich jest starsze -
obecnie przeważa znak z literą H wyciętą w formie otworu. W latach
sześćdziesiątych znak nazywany był po prostu "tarczą H", a symbol D-14
należał do innego znaku. W latach osiemdziesiątych znak (w wersji
barwnej) pojawił się w rozporządzeniu ministra pod symbolem CT-3. Później
został z niego usunięty. Obecnie, oznaczany D-14 jest szeroko stosowany w
GOP.
D8 - Telefon
Tarcza wskazywała miejsce, w którym znajduje się telefon służbowy.
Znaki te istniały co najmniej od lat sześćdziesiątych.
Nie udało się ustalić, w którym roku zaprzestano znakowania skrzynek
zawierających telefony służbowe. Obecnie znak nie występuje.
D10 - Kontakt zwrotnicy elektrycznej
Tarcza wskazywała miejsce zawieszenia na sieci trakcyjnej kontaktu sterującego
zwrotnicy elektrycznej.
Nie udało się ustalić, kiedy znak ten pojawił się w GOP - na pewno stosowany
był w latach sześćdziesiątych. Później został zastąpiony znakiem DT-1
- obecnie nie występuje już w GOP.
DT-1 - Zwrotnica elektryczna lewoskrętna
Znak wskazuje miejsce zainstalowania zwrotnicy elektrycznej umożliwiającej
skręt w lewo i jazdę na wprost. Został wprowadzony rozporządzeniem w latach
osiemdziesiątych.
Zastąpił wówczas poprzednika - znak D10. Ze względu na
obowiązujący sposób przestawiania zwrotnic (w lewo - z poborem prądu, w prawo
- bez poboru prądu przez tramwaj), przyjęto nieco odmiennie niż w zamyśle
twórców rozporządzenia znaczenie tarczy. Uznano bowiem, że "skręt w lewo"
oznacza przejazd z poborem prądu, przestawiający zwrotnicę w lewo, a
"jazda na wprost" - przejazd bez poboru, ustawiający zwrotnicę w odwrotnym
kierunku. Dlatego też w GOP nie jest stosowany znak DT-2.
W 1999 roku znak został usunięty z ogólnopolskiego rozporządzenia, na terenie
Śląska i Zagłębia stosowany jest w dalszym ciągu.
DT-2 - Zwrotnica elektryczna prawoskrętna
Znak wskazuje miejsce zainstalowania zwrotnicy elektrycznej umożliwiającej
skręt w prawo i jazdę na wprost. Został wprowadzony rozporządzeniem w latach
osiemdziesiątych.
Ze względu na przyjęcie nieco odmiennego znaczenia znaku DT-1,
znak DT-2 nie był w GOP nigdy stosowany. W 1999 znak został usunięty z
ogólnopolskiego rozporządzenia.
D13, DT-3 - Odgromnik
Tarcza informująca o miejscu zainstalowania odgromnika sieci trakcyjnej.
Nie ma znaczenia ruchowego. Istnieje co najmniej od lat sześćdziesiątych.
Znak ten w 1984 roku, pod symbolem DT-3, pojawił się w rozporządzeniu
ministra. Wprowadzono wówczas inny obraz tarczy:
Tarcza została wycofana z rozporządzenia w 1993 roku. W GOP powrócono do wzoru
z lat sześćdziesiątych. Na sieci spotkać można jeszcze bardzo nieliczne
egzemplarze wzoru "ministerialnego" - np. na gliwickim placu Piastów.
ex D14 - Baczność ! Wysokie napięcie !
Znak umieszczany dla ostrzeżenia przed możliwością porażenia prądem
elektrycznym. Istnieje co najmniej od lat sześćdziesiątych.
Symbol D14 w latach dziewięćdziesiątych przyporządkowano do innego znaku -
tarczy H. Tarczę ostrzegającą przed wysokim napięciem pozbawiono
w ten sposób oznaczenia. Obecnie znak ten praktycznie nie jest stosowany,
poza przypadkami malowania na skrzynkach aparatury elektrycznej - jak np.
na mijance Sosnowiec Porąbka.
DT-4 - Odłącznik sieciowy
Znak umieszczany przy odłączniku sieciowym. Nie ma znaczenia ruchowego.
Został wprowadzony w 1984 roku rozporządzeniem ministra.
Wycofany z rozporządzenia w 1993 roku, w GOP stosowany do dziś.
DT-5 - Punkt zasilający
Znak umieszczany przy punkcie zasilającym sieć trakcyjną. Nie ma znaczenia
ruchowego. Został wprowadzony w 1984 roku rozporządzeniem ministra.
Wycofany z rozporządzenia w 1993 roku, w GOP stosowany (wybiórczo) do dziś.
DT-6 - Punkt powrotny
Znak umieszczany przy punkcie powrotnym (miejsce połączenia kabla powrotnego
podstacji do szyn). Został wprowadzony w 1984 roku rozporządzeniem ministra.
Wycofany z rozporządzenia w 1993 roku, w GOP stosowany bardzo rzadko.
DT-7 - Jazda bez prądu
Znak umieszczony w miejscach, które należy przejechać bez poboru prądu.
Został wprowadzony w 1984 roku rozporządzeniem ministra.
Wycofany z rozporządzenia w 1993 roku. Nie znaleziono żadnego potwierdzenia
choć jednego przypadku wykorzystania w GOP, pomimo istnienia torów
niezelektryfikowanych.
Pc-7 - Tarcza pociągu następnego
Tarcza oznacza, że za pociągiem tramwajowym na odcinku jednotorowym porusza
się pociąg następny, na który podczas mijania należy zaczekać. Prowadzenie
pociągów następnych dozwolone jest w przypadku sygnalizacji ręcznej
, ślizgowej , lub braku sygnalizacji na odcinku
jednotorowym. Nie udało się ustalić, w którym roku tarcza została wprowadzona,
widnieje jednak na zdjęciach jeszcze z pierwszej połowy lat pięćdziesiątych
XX wieku.
Tarcza zawieszana jest do dziś w wyznaczonym miejscu wewnątrz tramwaju,
z lewej strony, na szybie czołowej.
Pociąg 118 z dobrze widoczną w lewym narożniku okna tarczą Pc-7. W oddali widoczny pociąg następny (174).
fot. Krzysztof Bojda, 2000-02-15
Przeznaczenie toru
Tarcze takie, zawieszane na odciągach nad torami postojowymi, opisują
przeznaczenie poszczególnych torów. Tak np. na pętli Katowice Zawodzie
wyznaczają przydział torów postojowych dla linii 7 i 40.
Słupki odległościowe
Znaki takie do dziś informują o zbliżaniu się do przejazdu kolejowego.
W latach sześćdziesiątych mogły być również malowane na słupach trakcyjnych -
informowały wówczas o zbliżaniu się do przystanku, zwrotnicy, odgałęzienia
lub niebezpiecznego łuku.
Wodowskazy
Znaki takie umieszczane są w miejscach, gdzie niedrożna kanalizacja burzowa
powoduje zbieranie się wody na torowiskach. Obecnie tramwaje mogą przejeżdżać
przez wodę, pod warunkiem, że jej poziom nie przekracza 10 cm ponad główkę
szyny.